Нягледзячы на тое, што прычыны ўзнікнення анкапаталогіі ў канкрэтнага чалавека незразумелыя ў 70% выпадкаў (астатнія 30% навукоўцы адводзяць на спадчыннасць і экалогію), доказная медыцына ўпэўнена, што як мінімум на траціну можна паменшыць колькасць анкапацыентаў, калі чалавек унясе карэктывы ў свой лад жыцця .
Крыху статыстыкі. У 2023 годзе ў 56 тысяч беларусаў упершыню выявілі анкалагічныя хваробы. У структуры захваральнасці ў мужчын на першым месцы знаходзіцца рак прастаты, на другім і трэцім – адпаведна рак лёгкага і каларэктальны рак (рак тоўстай кішкі). У жанчын на першым месцы – рак малочнай залозы, далей каларэктальны рак і розныя пухліны гінекалагічнай сферы.
Калі браць сукупна усё насельніцтва Беларусі, то на першае месца з вялікім адрывам выходзіць каларэктальны рак. І гэтым наша краіна сур’ёзна адрозніваецца ад усіх развітых краін свету. Гэта непакоіць лекараў-анколагаў. Не столькі з-за асаблівасцей харчавання жыхароў нашай краіны, якія аддаюць перавагу бульбе і чырвонаму мясу, фастфуду. Разам з гіпадынаміяй усё гэта можа павялічваць верагоднасць захворвання каларэктальным ракам. Лекары-анколагі са шкадаваннем канстатуюць, што сур’ёзны ўклад у зніжэнне захваральнасці магла б унесці прафілактычная калонаскапія з выдаленнем паліпаў, але беларусы неахвотна карыстаюцца гэтай не зусім прыемнай працэдурай у адрозненне ад жыхароў еўрапейскіх краін. Нават веданне таго, што такое абследаванне на 80% зніжае рызыку ўзнікнення раку тоўстай кішкі, многіх не матывуе. Хоць тым людзям, у каго ў бліжэйшых сваякоў у сямейным анамнезе здараўся каларэктальны рак, варта разумець, што яны ў групе падвышанай рызыкі і прафілактычная калонаскапія – самы лепшы метад сваім здароўем не рызыкаваць.
Такім чынам, якія фактары ўплываюць на рызыку развіцця раку?
Кожны від раку мае свае фактары рызыкі. Пры гэтым важна разумець, што сама наяўнасць фактараў не абавязкова прыводзіць да развіцця раку, але істотна павялічвае рызыку.
Існуюць такія фактары рызыкі, на якія чалавек не ў стане ўздзейнічаць. Гэта ўзрост, пол і спадчыннасць. У медыцынскай навуцы гэтыя фактары называюць немадыфікаваныя.
Развіццё раку можа адбывацца паступова на працягу многіх гадоў. З узростам павялічваецца колькасць назапашаных мутацый і паломак у генетычным апараце клеткі. Таму рак часцей выяўляецца ва ўзросце 50-60 гадоў і болей. Па дадзеных статыстыкі, у кожнага другога на працягу жыцця можа развіцца злаякасная пухліна.
Некаторыя віды анкалагічных захворванняў непасрэдна звязаны з полам: напрыклад, рак прастаты ў мужчын ці рак цела і шыйкі маткі ў жанчын. Рак грудзей значна часцей сустракаецца ў жанчын, аднак у рэдкіх выпадках можа паражаць і мужчын (0,5-1% усіх выпадкаў раку грудзей у свеце, дыягнаставаных за год). Рызыка яго развіцця ў мужчын на працягу жыцця 0,1% (гэта значыць у 1 з 1000 мужчын). Статыстычна ў мужчын часцей узнікае рак лёгкіх, тоўстай і прамой кішкі, страўніка, печані і мачавік. Жанчын часцей паражае рак шчытападобнай залозы. У цэлым, па статыстыцы, цемнаскурае мужчынскае насельніцтва часцей за іншых хварэе на рак, а азіяцкае – радзей. Сярод супрацьлеглага полу больш хварэюць белыя жанчыны.
Ёсць і іншая група фактараў, мадыфікаваных, на якія чалавек можа паўплываць, каб знізіць рызыку. Многія пра іх напэўна чулі ці чыталі не раз і не два. Гэта курэнне (у тым ліку пасіўнае), ужыванне алкаголю, ультрафіялетавае выпраменьванне сонца, залішняя маса цела, нізкая фізічная актыўнасць, ужыванне “нездаровай” ежы.
Што трэба рабіць, каб знізіць рызыку развіцця раку?
Калі больш разгорнута, то чытайце і спампоўвайце Памятку па прафілактыцы раку, распрацаваную ў 2020 годзе па ініцыятыве Амерыканскага таварыства барацьбы супраць ракавых захворванняў.
Памятка па прафілактыцы раку*
Дасягніце і падтрымлівайце здаровую вагу цела на працягу ўсяго жыцця
- Калі ў вас залішняя вага або атлусценне, страта нават некалькіх кілаграмаў дапаможа знізіць рызыку развіцця некаторых формаў раку (і іншых сур’ёзных праблем са здароўем).
- Лепшы спосаб утрымліваць правільную вагу і захоўваць стройнасць – гэта спалучаць здаровае харчаванне з рэгулярнай адпаведнай фізічнай актыўнасцю. Імкнецеся да правільнай вагі, арыентуючыся, як мінімум, на асабісты індэкс масы цела (ІМЦ). Нават калі вы не дасягнулі сваёй ідэальнай вагі цела, правільнае харчаванне і актыўны лад жыцця будуць садзейнічаць паляпшэнню вашага здароўя, захаванню нармальнага самаадчування і абароне ад раку.
Правільная вага цела
Ведаючы свой ІМЦ, можна вызначыць, ці з’яўляецца ваша вага нармальнай для чалавека вашага росту. Вы можаце вылічыць свой ІМЦ, скарыстаўшыся дадзенай табліцай, ці даведацца ў свайго лекара.
| ІМЦ (кг/м2) = вага / рост у квадраце | Статус вагі |
| Менш 18,5 | Недастатковы |
| 18,5-24,9 | Нармальны |
| 25-29,9 | Залішні |
| 30-34,9 | Атлусценне I ступені |
| 35-39,9 | Атлусценне II ступені |
| 40 и больше | Атлусценне III ступені |
Больш рухайцеся і менш сядзіце
Фізічная актыўнасць можа зменшыць рызыку развіцця некалькіх відаў раку, паколькі дапамагае дасягнуць патрэбнай вагі і падтрымліваць яе, а таксама ўздзейнічае на ўзровень некаторых гармонаў, якія спрыяюць утварэнню раку. Працяглая ж нерухавасць (сядзенне або ляжанне) могуць мець супрацьлеглы эфект.
БОЛЬШ РУХАЙЦЕСЯ
- Дарослыя: Удзяляйце не менш за 150 хвілін умеранай фізічнай актыўнасці або 75 хвілін інтэнсіўнай фізічнай актыўнасці кожны тыдзень. Чым больш актыўнасці, тым лепш, аптымальныя 300 і больш хвілін умеранай актыўнасці (або 150 і больш хвілін інтэнсіўнай фізічнай дзейнасці). Вы таксама можаце спалучаць умераную і інтэнсіўную фізічную актыўнасць – 1 хвіліна інтэнсіўных фізічных заняткаў можа замяніць 2 хвіліны ўмераных. Напрыклад, 150 хвілін умеранай фізічнай актыўнасці + 75 хвілін інтэнсіўнай = спалучэнне 100 хвілін умеранай фізічнай актыўнасці + 25 хвілін інтэнсіўнай.
- Дзеці і падлеткі: надайце ўмеранай або інтэнсіўнай фізічнай актыўнасці не менш за 1 гадзіну ў дзень.
МЕНШ СЯДЗІЦЕ
- Прабаўляйце менш часу седзячы ці лежачы перад экранам вашага тэлефона, кампутара або тэлевізара. Пазбягайце маларухомага ладу жыцця.
Цешцеся і будзьце ў форме
- Вы можаце актыўна хадзіць, плаваць, займацца садоўніцтвам, выконваць хатнія працы і нават танчыць! Хадзьба і язда на ровары замест кіравання аўтамабілем таксама лічацца фізічнай актыўнасцю.
- Калі ў вас ёсць дзеці, унукі ці хатнія жывёлы, будзьце рухлівымі разам з імі.
Табліца 1. Прыклады аэробных фізічных нагрузак умеранай і высокай інтэнсіўнасці
| УМЕРАНЫЯ АКТЫЎНАСЦІ | ІНТЭНСІЎНЫЯ АКТЫЎНАСЦІ | |
| Фізічныя нагрузкі і адпачынак | Прагулкі, танцы, язда на ровары ўмеранай складанасці, катанне на каньках і роліках, верхавая язда, веславанне на каноэ, ёга. | Бег, хуткая язда на ровары, сілавыя трэніроўкі, плаванне, скачкі са скакалкай, аэробіка, баявыя майстэрствы. |
| Спорт | Горныя лыжы, гольф, валейбол, бейсбол, бадмінтон, тэніс. | Лыжныя прабежкі, футбол, хакей на траве або хакей з шайбай, вялікі тэніс, ракетбол, баскетбол. |
| Заняткі па гаспадарцы | Стрыжка газона, агульны догляд за газонам, агародам і садам. | Капанне, пераноска і перавозка, кладка, сталярныя працы. |
| Прафесійная дзейнасць | Хадзьба і ўзняцце цяжараў як частка працы (уборка памяшканняў і двара, фермерства, рамонт аўтамабіляў або тэхнікі). | Цяжкая ручная праца (лесаводства, будаўніцтва, пажаратушэнне). |
Кіруйцеся схемай здаровага харчавання, аддаючы перавагу ежы расліннага паходжання
Здаровы рэжым харчавання ўключае ў сябе:
Прадукты з высокім утрыманнем вітамінаў, мінералаў і іншых пажыўных рэчываў;
- Прадукты з нізкім утрыманнем калорый, якія дапамагаюць вам дасягнуць і падтрымліваць здаровую вагу цела;
- Гародніна рознага колеру – цёмна-зялёная, чырвоная і аранжавая;
- Багатыя клятчаткай бабы і гарох;
- Садавіна рознага колеру;
- Цельназерневые прадукты (хлеб, макароны і т.п.) і буры рыс.
Здаровы рэжым харчавання абмяжоўвае або выключае:
- Чырвонае мяса, такое як ялавічына, свініна і бараніна;
- Перапрацаванае мяса, такое як бекон, каўбасы, хот-догі і да т.п.;
- Цукразмяшчальныя напоі: ліманад, кола, энэргетыкі і іншыя фруктовыя напоі;
- Перапрацаваныя прадукты, кансервы, паўфабрыкаты і збожжавыя прадукты з рафінаванай (абчышчанай) мукі.
ПАРАДЫ ПА ЗДАРОВАМУ ХАРЧАВАННЮ
- Большую часціну сваёй талеркі запаўняйце рознакаляровымі гароднінай і садавінай, бабамі і цельназерневыми прадуктамі.
- Выбірайце рыбу, птушку ці бабы ў якасці асноўных крыніц бялку замест чырвонага або перапрацаванага мяса.
- Калі вы ўжываеце чырвонае або перапрацаванае мяса, ешце яго меншымі порцыямі.
Дадатковыя парады па здароваму харчаванню
- Гатуйце мяса, птушку і рыбу шляхам запякання, тушэння або варкі замест смажання на патэльні ці адкрытым агні, уключаючы грыль.
- Прытрымлівайцеся здаровага рэжыму харчавання, калі ясце па-за домам. Ешце гародніну, садавіну і іншыя нізкакаларыйныя прадукты замест такіх высокакаларыйных, як бульба фры, бульбяныя і іншыя чыпсы, марозіва, пончыкі і іншыя прысмакі.
- Не перагружайце сваю талерку і сябе! Калі вы любіце высокакаларыйныя прадукты, ешце іх час ад часу і меншымі порцыямі.
- Будзьце разумным спажыўцом. Звяртайце ўвагу на этыкеткі прадуктаў харчавання, калі купляеце іх у прадуктовай краме ці заказваеце ў рэстаране.
- Абмяжуйце набыццё магазінных сметанковых соусаў, заправак і соусаў да гародніны і садавіны.
Лепш не спажывайце алкаголь
- Калі вы ўжываеце алкаголь, абмяжуйце сябе не больш за 1 порцыю ў дзень (14 г этылавага спірту) для жанчын або 2 порцыі ў дзень для мужчын.
- Порцыя напою – гэта прыкладна 350 мл (12 унцый) звычайнага піва, 150 мл (5 унцый сухога віна) або 40 мл (1,5 унцыі 80-градуснага) 40-градуснага дыстыляванага напою.
Усе віды алкагольных напояў павялічваюць рызыку развіцця раку і іншых праблем са здароўем. Усё роўна, ці ўжывяце вы піва, белае або чырвонае віно, ці змешаныя напоі.
Разам ствараем здаровыя і актыўныя супольнасці
Любая змена, якую вы спрабуеце ўнесці ў больш здаровы лад жыцця, лягчэй зрабіць, калі вы жывяце, працуеце, гуляеце ці ходзіце ў школу ў супольнасці, якая падтрымлівае здаровыя паводзіны. Шукайце спосабы зрабіць месца вашага пражывання больш здаровым месцам для жыцця.
- Паспрабуйце забяспечыць больш здаровае харчаванне ў дзіцячым садку, школе ці на працы. Падтрымлівайце крамы і грамадскае харчаванне, якія прадаюць ці падаюць карысныя для здароўя стравы.
- Дапамажыце зрабіць тэрыторыю вашай супольнасці зручным месцам для прагулак, язды на ровары і розных фізічных нагрузак. Размаўляйце з органамі мясцовага самакіравання і суседскімі супольнасцямі аб неабходнасці паляпшэння тратуараў, роварных дарожак, паркаў і дзіцячых пляцовак.
* Разгорнутыя абгрунтаванні да рэкамендацый, выкладзеных у Памятцы, шукайце тут
Да некаторай ступені да мадыфікаваных фактараў рызыкі адносяцца шкодныя ўмовы працы і неспрыяльныя экалагічныя абставіны. Уплыў на дадзеныя фактары патрабуюць зусім іншых рашэнняў, чым змена ладу жыцця.
Дадзеныя рэкамендацыі адносна ладу жыцця ў поўнай меры адносяцца і да тых, хто ўжо сутыкнуўся з анкадыягназам, прайшоў лячэнне і аднаўляецца пасля яго.
Беражыце сябе і будзьце здаровыя!
