Стрэс сам па сабе – з’ява паўсядзённае. Медыкі і біёлагі адрозніваюць уласна стрэс як агульную біялагічную фізіялагічную рэакцыю жывога арганізма, уласцівую не толькі чалавеку, ад псіхалагічнага (эмацыйнага) стрэсу, звязанага з вышэйшай нервовай дзейнасцю чалавека.
Мы ж ва ўжытку можам назваць стрэсам любую нервовую напругу. Але хто б як не называў, уздзеянне эмацыйнага ці фізічнага стрэсу на арганізм мае агульныя неспецыфічныя рысы.
Аб тым, што стрэс і здароўе біяхімічна звязаны, першым стаў гаварыць амаль сто гадоў таму канадскі доктар медыцынскіх і хімічных навук, патолаг і эндакрынолаг Ганс Селье. Ён не лічыў стрэс шкодным, а разглядаў яго як рэакцыю, якая дапамагае арганізму выжыць. Таксама ён увёў паняцце хвароб адаптацыі і назваў хранічны стрэс дыстрэсам, адмоўным стрэсам, а востры (станоўчы) стрэс – эўстрэс.
З тых часоў да стрэсу прыкавана вялікая ўвага практыкуючых лекараў і навукоўцаў. На гэты час ужо даказана, што стрэс выклікае змены ў рабоце ўсіх сістэм органаў.
Для таго каб зладзіцца з любым стрэсам, наш арганізм выпрацоўвае некалькі рэчываў: адрэналін, норадреналіна, картызол і інш. Калі ўзяць картызол, то гэты гармон выдатна спраўляецца ў вострых, стрэсавых сітуацыях, правакуючы рэакцыю «бі ці бяжы», але калі стрэсавы стан становіцца хранічным, гармон негатыўна ўплывае на арганізм.
Павышаны тонус сімпатычнай нервовай сістэмы, узмоцненая сэкрэцыя картызолу «падштурхоўваюць» да высокага ціску, росту артэрыяльнага ціску, атлусценню і пашкоджанню сасудаў. Пэўныя асобасныя асаблівасці і колькасць стрэсаў робяць арганізм чалавека яшчэ больш уразлівым да негатыўнага ўздзеяння. Хранічны стрэс і празмернасць картызолу можа не толькі сапсаваць настрой і пахіснуць здароўе, але і стаць нават прычынай смерці.
Сярод працэсаў, якія запускаюць гармоны стрэсу, – удар па бялковым абмене, з-за чаго зніжаецца іх сінтэз. Калі такое ўзрушэнне адбываецца рэгулярна і працяглы час, картызол пастаянна разбурае бялкі – узроўні цукру і халестэрыну становяцца стабільна высокімі. Адказам арганізма на гэта стане выпрацоўка інсуліну для зніжэння небяспечнага ўзроўню цукру, а гэта прывядзе да прыбаўкі ў вазе.
Ад павышанага картызолу пакутуюць сасуды, узнікаюць спазмы, павялічваецца халестэрын. Хранічны стрэс б’е па страўнікава-кішэчным тракце і палавому жыццю. Паколькі картызол забірае ўсе сілы арганізма, выпрацоўка тэстастэрону і эстрагену зніжаецца, а гэта гармоны, якія ў большай ступені адказваюць не толькі за рэпрадуктыўную функцыю, але і за эластычнасць сасудаў, здаровы артэрыяльны ціск. Разам з тэстастэронам і эстрагенам зніжаецца ўзровень прагестэрона – гармона, які рэгулюе стабільнасць настрою і задавальненне.
Сёння стрэс – прызнаны фактар рызыкі сардэчна-сасудзістых захворванняў. А што кажа доказная медыцына аб рызыцы развіцця з-за стрэсу анкалагічных захворванняў?
Навукоўцы вывучаюць гэтае пытанне не адно дзесяцігоддзе. Ёсць метааналізы, якія адзначаюць хранічны стрэс на працы як важны фактар рызыкі развіцця раку, іншыя абвяргаюць гэту тэорыю. Складанасць даследаванняў у такім пытанні неверагодная. Бо калі чалавек увесь час і доўга стрэсуе, ён можа паводзіць сябе самаразбуральна:
– пачаць курыць або павялічыць колькасць выкурваемых цыгарэт;
– пачаць злоўжываць алкаголем;
– заядаць стрэс і набіраць вагу;
– канцэнтравацца на крыніцы стрэсу і забываць пра свае адчуванні, якія могуць быць раннімі сімптомамі няшчасця;
– забываць рэгулярна хадзіць да лекара і прымаць прэпараты з нагоды выяўленых у яго раней хвароб.
І г.д. А паколькі ўсе гэтыя пункты самі па сабе з’яўляюцца фактарамі рызыкі ўзнікнення анкалагічных захворванняў, то пры ўзнікненні дыягназу складана падзяліць, што стала спускавым кручком мутацыі клеткі.
Навукоўцы працягваюць вырашаць свае складаныя задачы і, напэўна, знойдуць адказ на гэтае пытанне. Але калі мы атрымаем іх вердыкт, невядома. У сучасны момант дакладна вядомыя тыя сімптомы, якія павінны вас насцярожыць:
- пастаянная турбота;
- непарыўнае пачуццё стомленасці;
- немагчымасць засяродзіцца ні на чым;
- болі ў сэрцы;
- расстройства стрававання, алергія;
- болі ў мышцах спіны, шыі і плячэй.
Калі вас нешта месяц-другі турбуе, вы не можаце справіцца з сабой, гэта значыць, прыйшла пара рабіць крокі для паляпшэння самаадчування. Асабліва жанчынам важна быць уважлівымі да сябе. Аднаўленне і стабілізацыя гарманальнага фону складаней і даўжэй адбываецца ў жанчын. Важна ведаць аб такой сваёй жаночай асаблівасці, не сварыцца на сябе за гэта, а знайсці свой варыянт стрэсаўстойлівасці. Магчыма, будуць карысныя гэтыя рэкамендацыі.
Экспрэс-дапамога для зняцця стрэсу:
- Займіцеся фізічнымі практыкаваннямі, пагуляйце на свежым паветры, зрабіце прабежку, пакатайцеся на ровары, роліках. Дачныя працы – таксама варыянт.
- Засяродзьцеся на дыханні. Канцэнтрацыя на працэсе дыхання прымушае на час забыцца пра крыніцу стрэсу. Павольна ўдыхніце носам, затрымайце дыханне на некалькі секунд, выдыхніце павольна праз нос.
- Цалкам расслабцеся. Часцей адпачывайце, наведвайце масажы, прытрымлівайцеся рэжыму сну, працягласцю 7-8 гадзін.
- Сфармуйце рацыён. Ён павінен быць багаты на прадукты, якія зніжаюць картызол. Гэта ежа, у складзе якой шмат поліфенолаў, напрыклад, кісламалочная прадукцыя, зялёная гарбата, бананы, цёмны шакалад. Рэкамендуецца зменшыць спажыванне цукру. Пазбягайце абязводжвання, выконвайце пітны рэжым, у які не ўваходзіць чай, кава, сок і іншае.
- Змяніце абстаноўку, схадзіце ў кіно, музей, тэатр.
- Размаўляйце з людзьмі.
Калі вы не можаце самастойна саўладаць са стрэсам, звяртайцеся да лекара-псіхатэрапеўта, эндакрынолага ці псіхолага. Магчыма, вам будзе карысная кагнітыўна-паводніцкая тэрапія, якая мае даказаную эфектыўнасць.
Галоўнае – паклапаціцеся пра сябе!
Пры падрыхтоўцы артыкула выкарыстаны матэрыялы сайтаў www.who.int, https://media.nenaprasno.ru/ , https://www.cancer.org/
